Մեր հոգսերի ձմեռը

Գրող Արարատ Գյուլբանգյանի եւ գրող-թարգմանիչ Խորեն Գասպարյանի զրույցը «Հայարտ» գրական ցանցում

Արարատ Գյուլբանգյան – Կա կարծիք, թե մշակույթը, արվեստը, մասնավորապես գրականությունը, սոցիալապես ապահով հասարակությանն են անհրաժեշտ: Այսինքն՝ երբ մարդ լուծել է օրվա հացի խնդիրը, նյութապես ապահով է, կարիք է զգում նաեւ հոգեւոր արժեքների, ինչպես, օրինակ, անտիկ հասարակության մեջ էր:

Մեր մոտակա անցյալի մասին եթե խոսենք, պիտի հիշենք խորհրդային ժամանակները. հասարակության մեջ նյութական խնդիրն այս կամ այն չափով լուծված էր, տպագրվում էին գրքեր՝ շատ մեծ տպաքանակներով: Հիմա մեր՝ հայաստանյան հասարակությունը պատրաստ չէ այդպիսի մեծ տպաքանակով գրքեր տպագրելու, գնելու: Այսպես ասած՝ նյութական խնդիրներ ունեցող հասարակություն է: Պե՞տք է այսպիսի հասարակությանը գրականություն:

Խորեն Գասպարյան – Ընդհանրապես հասարակությանը, մարդուն ե՛ւ արվեստ է պետք, ե՛ւ գրականություն: Հին Հունաստանում կամ Հռոմում, եւ այսօր էլ բնականաբար, արվեստով, գրականությամբ զբաղվում էին եւ զբաղվում են նրանք, ովքեր ունեին եւ ունեն դրա հնարավորությունը:

Հայաստանի նման հասարակության մեջ արվեստն ու գրականությունը, գիտությունը նաեւ, շատ դժվարությամբ կարող են զարգանալ եւ տալ բարձր արժեքներ հենց ա՛յն պատճառով, որ այս երկիրն ի վիճակի չէ, աշխարհի մեծագույն, քաղաքակիրթ, նորմալ երկրների հետ համեմատած, ինքն իր գոյությունը պահպանել: Իսկ եթե ի վիճակի չէ, ուրեմն մենք հայտնվում ենք պլեբեյների կարգավիճակում: Մեր հասարակության մեջ այդպիսիները շատ են (սա վիրավորական իմաստով չեմ ասում). դա աշխատավոր խավն է, որ մեծ մասամբ չունի աշխատանք, դա նրանք են (մտավորականներն օրինակ), ովքեր հանգամանքների բերումով կորցրել են իրենց աշխատանքը: Իսկ այն մարդիկ, ովքեր արտագաղթում են քաղաքակիրթ երկրներ (երջանիկ չնչին բացառությունները հանած), համալրում են այդ երկրների պլեբեյների (թող որ կենսամակարդակով շատ ավելի բարձր, բայց ո՛չ հոգեւոր արժեք ստեղծող) շարքերը: Ինչ վերաբերում է հայաստանյան «բարձր» դասին՝ հարուստների խավին, ցավոք սրտի, մեր իրականությունն այնպես է ձեւախեղված, որ, կոպիտ ասած, փող ունեցողները մտածում են (չնչին բացառություններ գուցե լինեն) միայն իրենց փողն ավելացնելու, ոչ թե գիտություն, արվեստ ու գրականություն ստեղծելու մասին:

Արարատ Գյուլբանգյան – Այդ դեպքում այս հասարակության մեջ ի՞նչ պիտի անի գրողը, ո՞րն է նրա դերը: Գրողը պետք է գրի՞, թե՞ պետք է հրաժարվի գրելուց: Մտածե՞լ ես արդյոք այս մասին: Կա՞ գրելու անհրաժեշտություն: Գրականությունն ի՞նչ դեր ունի մեր հասարակության համար՝ այս պարագայում:

Խորեն Գասպարյան – Չասենք, թե որեւէ մեկը պարտավոր է այս կամ այն բանն անել: Նախ՝ մարդն ազատ է, եւ ինքն է որոշում իր դերն էլ, իր խնդիրն էլ: Ինքն է ու իր խղճմտանքը, իր բարոյական ընտրությունն է կատարելու: Եթե կա գրող, եթե նա կարող է լուծել իր օրվա հացի խնդիրը, բնականաբար, չի կարող նաեւ չգրել: Կոպիտ ասած՝  ինչպես թմրամոլը չի կարող ապրել առանց թմրադեղի, գրողն էլ չի կարող ապրել առանց գրականության: Իհարկե, գրականությունն արծարծում է այլեւայլ հարցեր՝ գեղագիտական, բարոյական, հասարակական-քաղաքական, անձնական ու հոգեբանական… Բայց եթե հասարակությունն այսօր պատրաստ չէ այդ գրականությունն ընդունելու, ապա երկնքից էլ եթե հրեշտակ իջնի ու մարգարեական խոսքեր ասի, հասարակությունը չի ընդունի այդ խոսքերը:

Արարատ Գյուլբանգյան – Հասարակությունը շուկայական օրենքներով է շարժվում: Եթե կա ապրանքի սպառում, ուրեմն կա պահանջարկ, եւ այդ ապրանքի հետագա արտադրություն կլինի: Իսկ եթե ապրանքը չի սպառվում, ապա պահանջարկը չկա, եւ արտադրությունն էլ վաղ թե ուշ կդադարի: Գրողի արտադրանքը գիրքն է: Ի՞նչ նպատակ ունի գրքի արտադրությունն այս հասարակության մեջ: Եվ անհրաժե՞շտ է այստեղ ներկայանալ որպես գրող կամ ընդհանրապես մշակութային արժեք ստեղծող:

Խորեն Գասպարյան – Անհրաժեշտ լինի թե չլինի՝ գրողը չի կարող չներկայանալ որպես գրող: Կարող է սովից մեռնել, կարող է որպես տեսակ վերանալ: Բայց Աստծո կողմից դա՛ է տրված նրան: Երեւի թե լայն զանգվածներին նա (կամ նրա ստեղծածը) պետք չէ: Բայց սա չի նշանակում, թե չի ստեղծագործելու: Եթե, իհարկե, նրա ուղեղը չի  սմքել-սպառվել: Իր մտքում գոնե կստեղծագործի:

Արարատ Գյուլբանգյան – Ասացիր՝ իր մտքում գոնե կստեղծագործի գրողը… Վերջերս մեծ հետաքրքրություն առաջացրեց իսպանացի գրող Վիլա-Մատասի «Բարթլբի եւ ընկերություն» գիրքը: Նա խոսում է այնպիսի գրողների մասին, ովքեր գերադասել են չգրել: Հիմա հայ գրողի դիրքորոշումն ինչպիսի՞ն է լինելու այսօրվա պայմաններում: Գերադասելու է չգրե՞լ:

Խորեն Գասպարյան – «Բարթլբի եւ ընկերություն» վեպը իսպանացի գրող Էնրիկե Վիլա-Մատասը գրել է՝ նկատի ունենալով ամերիկացի դասական, ռոմանտիզմի ներկայացուցիչ Հերման Մելվիլի «Բարթլբի գրագիրը» վիպակի հերոսին, ով որեւէ խնդրանքի կամ հրամանի պատասխանում էր՝ «Գերադասում եմ չանել»: Ի վերջո, նա գերադասեց չապրել: Այդ էսսեանման վեպում Վիլա-Մատասը ներկայացնում է այս կամ այն պատճառով գրելուց հրաժարված տարբեր գրողների, ովքեր գնացել են այդ  հրաժարիմքին տարբեր պատճառներով: Հայաստանում շատերը գրելը թողնում են (կամ կթողնեն), որովհետեւ տեսնում են, որ իրենց գրածը հանրության համար՝ եղած թե չեղած…

Արարատ Գյուլբանգյան – Հայ գրականության մեջ եւս կան բարթլբիներ, ովքեր հրաժարվել են գրելուց: Ես կարծում եմ՝ այդպիսին էր Խաչատուր Աբովյանը, այդպիսին էր Մուրացանը, այդպիսիք էին Չարենցն ու Բակունցը, որ զոհ դարձան… Վանաձորյան մեր գրչեղբայրներին հիշենք. Նորիկ Սաֆարյանը դադարեց ոչ միայն գրել, այլեւ խոսել եւ լռության մեջ հոգին ավանդեց, ողբերգորեն ընդհատվեց Սամվել Զուլոյանի կյանքը… Այս միտումն ինչի՞ կարող է հանգեցնել: Ո՞ւմ մեղադրենք:

Արարատ Գյուլբանգյան – Այո, որոշակիորեն բարթլբիներ են թե՛ Աբովյանը, ում անհետացման պատճառը դեռ չգիտենք, թե՛ Չարենցն ու Բակունցը, որ ոչնչացվեցին ֆիզիկապես, բայց թերեւս հոգեպես արդեն նրանց դատապարտել էին բարթլբի լինելու, թե՛ Մուրացանը, թե՛ Եղիա Տեմիրճիպաշյանը, որ ինքնասպան եղավ, թե՛ վանաձորցիներ Նորիկ Սաֆարյանն ու Սամվել Զուլոյանը… Վաղն էլ՝ միգուցե ես, դու, մյուսը: Մենք, որ ԽՍՀՄ-ի օրոք գաղափարի զոհ էինք, հիմա` բարքերի. վերջին հաշվով, դա միեւնույն բանն է:  Պատճառը սոցիալական է, քաղաքական կամ հոգեբանական:

Եթե ասում եմ՝ մեր հանրությունը ցածր մակարդակի վրա է, ես չեմ պնդում, թե մեղավոր է պլեբեյը:  Համապատասխան պայմանների դեպքում հնարավոր է, որ նա ավելի բարձր հոգեւոր աստիճանի հասներ եւ գերազանցեր այսօրվա ունեւոր՝ սնանկ հոգիներին իր մակարդակով: Յուրաքանչյուրս մեղքի մեր բաժինն ունենք իհարկե: Սակայն մեղավորը, իմ կարծիքով, նրանք են, ովքեր խոսում են հոգեւոր արժեքներից, բայց մտավոր պլեբեյներ են:

Արարատ Գյուլբանգյան – Դու մի հոդվածում կարծիք էիր հայտնել, թե հնարավոր չէ լինել հայ մեծ բանաստեղծ…

Խորեն Գասպարյան – Ես հռետորական հարց էի տվել՝ հնարավո՞ր է լինել հայ մեծ բանաստեղծ: Ուզում եմ ասել՝ մեծ հայ բանաստեղծ Հայաստանում, հայերիս համար, իհարկե, հնարավոր է լինել: Բայց աշխարհում, աշխարհի համար հնարավոր չէ լինել հայ մեծ բանաստեղծ, որովհետեւ Հայաստանն աշխարհի համար գործոն չէ (չի էլ եղել), լավագույն դեպքում՝ գործիք է աշխարհի հզորների ձեռքին: Իսկ աշխարհի հզորներն այն ազգերն ու պետություններն են, որոնք կարողանում են իրենց արժեքները, մշակույթը պարտադրել ուրիշներին:

Չասենք Նարեկացի, Թումանյան, Իսահակյան, Չարենց… հասկացա՛նք: Բայց ո՞վ է աշխարհում նրանց ճանաչում: Ես չեմ նսեմացնում նրանց մեծությունը, բայց շատ քչերն աշխարհում գիտեն նրանց: Այսօր մենք՝ հայերս ենք հեռացել այդ բարձր արժեքներից (պատճառների մասին արդեն խոսեցինք), աշխարհի՞ց ինչ ենք ակնկալում:

Արարատ Գյուլբանգյան – Ի դեպ, թարգմանության մասին: Դու թարգմանիչ ես: Ի՞նչ կասես հայ թարգմանչության մասին: Մենք կարողանո՞ւմ ենք դրսի գրականությունը պատշաճ կերպով ներկայացնել հայ ընթերցողին:

Խորեն Գասպարյան – Ասեմ, որ Հայաստանում շատ լավ թարգմանիչներ եղել են եւ կան, իրենց գործը կատարում են պատվով, բարձրորակ թարգմանություններ են ներկայացնում հայ ընթերցողին: Անուններ կարելի է թվարկել, բայց ավելի լավ է չթվարկեմ: Այլ բան է, որ նրանք շատ ավելին կլինեին եւ անհամեմատ ավելի շատ գործեր կթարգմանեին, եթե չլինեին արդեն նշված պատճառները: Ինչ վերաբերում է ինձ՝ ես հնարավորությունների առումով շարքային պլեբեյի կարգավիճակում եմ պարզապես:

Արարատ Գյուլբանգյան – Իսկ ինչպե՞ս ես տեսնում ապագան՝ հոգեւոր արժեքների վերազարթոնքի, վերականգնման առումով:

Խորեն Գասպարյան – Մշուշոտ: Ավելի տխուր բառ չեմ ուզում գործածել: Ըստ իս՝ հոգեւոր արժեքները կվերականգնվեն այն ժամանակ, երբ կվերականգնվեն մարդկային արժեքները: Ապամարդկայնացումը շարունակվում է: Եվ եթե աշխարհի հզոր երկրներն արդեն տեսնում են դրա վտանգն ու հակադրվելու միջոցներ են ձեռնարկում, մենք, ցավոք, գլխապտույտ արագությամբ գլորվում ենք դեպի ապամարդկայնացում:

Գրող Արարատ Գյուլբանգյանի եւ գրող-թարգմանիչ Խորեն Գասպարյանի զրույցը